Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Η τέταρτη σταυροφορία ξεκίνησε με πρωτοβουλία του Πάπα Ιννοκέντιου Γ΄ το 1201 για την κατάληψη των Αγίων Τόπων που κατείχαν οι Μουσουλμάνοι. Μέσα από διάφορες καταστάσεις και διεργασίες, η σταυροφορία παρέκκλινε του στόχου της και ολοκληρώθηκε το 1204 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την προσωρινή κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ένα από τα πιο ακανθώδη ζητήματα της μεσαιωνικής ιστορίας για το οποίο μέχρι σήμερα κατατίθενται έντονες απόψεις υποθέσεις και ερμηνείες από τους σπουδαιότερους βυζαντινολόγους και μεσαιωνολόγους, είναι η αναζήτηση των ευθυνών για αυτή τη δραματική της κατάληξη. (Τσιρπανλής 2008:21)

Η ΠΡΩΤΗ ΕΚΤΡΟΠΗ

Ο Ιννοκέντιος είχε αρχικά αναθέσει την αρχηγία της επιχείρησης στον κόμη Θεοβάλδο Γ΄ της Καμπανίας. Ο Θεοβάλδος όμως πέθανε τον επόμενο χρόνο και έτσι αρχηγός ανακηρύχθηκε ο ιταλός κόμης Βονιφάτιος ο Μομφερατικός. Το σχέδιο προέβλεπε τη συγκέντρωση των σταυροφόρων στη Βενετία και από εκεί τη μετάβαση τους με πλοία στην Αίγυπτο (καθώς ο χερσαίος δρόμος μέσω της ανατολικής Ευρώπης θεωρήθηκε επικίνδυνος), όπου θα άρχιζαν τις στρατιωτικές επιχειρήσεις με σκοπό την κατάληψη της Ιερουσαλήμ. Η ναυτική δημοκρατία επιλέχθηκε καθώς ήταν η μόνη που θα μπορούσε να παρέχει τα απαραίτητα πλοία για την μεταφορά. (Nicol 2010:167-171) Τον Απρίλη του 1201 ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, πρωτοστράτορας της Καμπανίας και χρονικογράφος της σταυροφορίας, διαπραγματεύτηκε ως μέλος αντιπροσωπείας των σταυροφόρων με τον δόγη της Βενετίας Ερρίκο Δάνδολο και συμφώνησαν ότι για 85000 μάρκα η Βενετία θα παρείχε μέσα μεταφοράς για 4500 ιππότες και τα άλογα τους, 9000 υποτελείς και 20000 πεζικάριους μέχρι την Αίγυπτο. Οι Βενετοί για να διαθέσουν το στόλο που απαιτούνταν για μια επιχείρηση τέτοιου μεγέθους, έπρεπε να αναστείλουν μεγάλο μέρος από τις επικερδείς τους επιχειρήσεις και να αποσπάσουν το ανάλογο εργατικό δυναμικό από άλλες εργασίες, μέχρι να ολοκληρωθεί η αποστολή τους. Έτσι η συμφωνία θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο εφόσον υπήρχαν οι εγγυήσεις ότι οι Βενετοί θα έβγαιναν κερδισμένοι. (Nicol 2010:171)

Ο Παπαρρηγόπουλος υποστηρίζει ότι από το υπέρογκο για τα δεδομένα της Δύσης ποσό που ζητούσε ο Δάνδολος από τους σταυροφόρους, συνάγεται ότι δεν είχε σκοπό να εφαρμόσει την συμφωνία. Εξάλλου, λίγο μετά την υπογραφή της συμφωνίας με τους σταυροφόρους, ο δόγης έστειλε δύο αντιπροσώπους στην Αίγυπτο και τον Μάιο του 1202 υπογράφηκε συνθήκη που παρείχε προνόμια στους Βενετούς στην Αλεξάνδρεια. (Παπαρρηγόπουλος 2010:206-208)

Ο Ιννοκέντιος γνωρίζοντας ότι οι Βενετοί δεν φημίζονταν για τον σταυροφορικό τους ζήλο, ανησύχησε για το ενδιαφέρον τους για την επιχείρηση. Οι Βενετοί, λαός ναυτικός δεν δίσταζαν να προμηθεύουν στο παρελθόν τους εχθρούς της χριστιανοσύνης Σαρακηνούς με όπλα, σίδερο και ξυλεία για τα πλοία τους, ενώ χρειάστηκε η απειλή αφορισμού από τον πάπα για τον τερματισμό αυτής της πρακτικής. (Nicol 2010:167)
Έδωσε απρόθυμα την έγκριση του για τη συμφωνία με τον όρο να απέχουν οι σταυροφόροι από επιθέσεις κατά χριστιανών, εκτός και αν ο παπικός λεγάτος Πέτρος Καπουάνο, έκρινε ότι συνέτρεχε ιερός και σοβαρός λόγος. (Nicol 2010:172)

Όταν όμως ο σταυροφορικός στρατός άρχισε να συρρέει στη Βενετία, τον Ιούνιο του 1202, έγινε φανερό ότι αριθμούσε μόνο το ένα τρίτο της αρχικής δύναμης, με αποτέλεσμα να υπολείπονται 35000 μάρκα από το ποσό που είχε αρχικά συμφωνηθεί. (Harris 2004:322) Δεν υπάρχει καμία μνεία για παπικό ενδιαφέρον ή αρωγή στους δυσπραγούντες σταυροφόρους στο Λίντο. Έτσι, ενώ ο Πάπας υπήρξε απών στους σχεδιασμούς που λάμβαναν χώρα στη Βενετία, το κενό του κάλυψε ένας αφερέγγυος «σύμμαχος», ο βενετός δόγης. (Τσιρπανλής 2008:24)
Ο δόγης Δάνδολος, χωρίς αμφιβολία ένας από τους οξυδερκέστερους πολιτικούς ηγέτες του Μεσαίωνα, ενεργούσε με αποφασιστικότητα και τόλμη, χωρίς συναισθηματισμούς και κούφιες ιδεολογίες. Οι σχεδιασμοί του υπαγορεύονταν από τα οικονομικά συμφέροντα και τις πολιτικές σκοπιμότητες της Βενετίας, ενώ η ιδέα της σταυροφορίας τον άφηνε ασυγκίνητο. (Χριστοφιλοπούλου 2001:216)
Όταν ο δόγης προσκάλεσε τους σταυροφόρους να τον βοηθήσουν να καταλάβει την πόλη της Ζάρα στις Δαλματικές ακτές με αντάλλαγμα την αναβολή της εξόφλησης των οφειλομένων, πολλοί αντέδρασαν και ο παπικός λεγάτος Πέτρος Καπουάνο αρνήθηκε να δώσει τη συγκατάθεση του. Παρά τις αντιρρήσεις όμως και μετά από ένα ταξίδι του λεγάτου στη Ρώμη, οι σταυροφόροι, εγκλωβισμένοι τόσον καιρό στα λασπερά τενάγη της Βενετίας, συμφώνησαν. (Nicol 2010:175)
Ο οικονομικός συμβιβασμός που πέτυχε ο Δάνδολος είναι ενδεικτικός του γεγονότος ότι οι Βενετοί και όχι ο πάπας κατευθύνουν την εξέλιξη της επιχείρησης κατά τις επιθυμίες τους, χρησιμοποιώντας τη στρατιωτική δύναμη της σταυροφορίας υπέρ των συμφερόντων τους. (Τσιρπανλής 2008:23)

Με την κατάληψη της Ζάρα στις 24 Νοεμβρίου του 1202 ο πάπας εξεμάνη και αντέδρασε αφορίζοντας όλους τους υπεύθυνους Φράγκους και Βενετούς. Όταν οι θεοφοβούμενοι σταυροφόροι τον παρακάλεσαν τους έδωσε άφεση, αλλά ήταν ανένδοτος όσο αφορά τους Βενετούς. Ο Βονιφάτιος απέκρυψε τον αφορισμό, σε συνεννόηση με τον Καπουάνο. (Nicol 2010:177)
Η κατάληψη της Ζάρα, αποτελεί την πρώτη εκτροπή των σταυροφοριών προς αποκλειστικό όφελος μιας κοσμικής εξουσίας, η οποία άλλωστε δεν αρκείται σε αυτή την παρέκκλιση από τις ιερές αρχές που μέχρι τώρα κατεύθυναν το χριστιανικό εγχείρημα. (Bernstein-Milza 1997:164)

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΤΡΟΠΗ

Οι σταυροφόροι όμως δεν βελτίωσαν τη θέση τους στη Ζάρα. Είχαν πετύχει μόνο την αναβολή της εξόφλησης του χρέους και τον χειμώνα του 1202-1203 οι προμήθειες είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. Τον Ιανουάριο, απεσταλμένοι του Φιλίππου της Σουηβίας, έφεραν στη Ζάρα μήνυμα του Αλέξιου Άγγελου, γιου του εκθρονισμένου βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου Β΄ Άγγελου, που ζητούσε τη βοήθεια των σταυροφόρων για να ανατρέψει τον θείο του Αλέξιο Γ΄ Άγγελο και να επαναφέρει στο θρόνο τον τυφλό πατέρα του. Σε αντάλλαγμα, υποσχέθηκε την πληρωμή ενός υπέρογκου χρηματικού ποσού, να δώσει τέλος στο σχίσμα και να θέσει τη Βυζαντινή Εκκλησία υπό την εξουσία του Πάπα και να συνδράμει με στρατό και εφόδια στην συνέχιση της σταυροφορίας. (Harris 2004:322-323)
Ο Δάνδολος ήταν ενήμερος για την κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη μέσω των πρακτόρων του. Ήξερε ότι ο Αλέξιος Γ΄ είχε μόλις παραχωρήσει και άλλα προνόμια στους Πιζάτες και τους Γενοβέζους, ενώ γνώριζε επίσης ότι οι υποσχέσεις που έδινε ο Αλέξιος Άγγελος ήταν αδύνατο να τηρηθούν. Γνώριζε επίσης ότι οι έλληνες δεν υπήρχε περίπτωση να στηρίξουν έναν αυτοκράτορα που θα υπέτασσε τους ίδιους και την εκκλησία τους στους Λατίνους. (Nicol 2010:178-181)

Ο Νικήτας Χωνιάτης κατηγορούσε ευθέως τον Δάνδολο σαν τον κύριο υπαίτιο της παρεκτροπής. (Nicol 2010:169) Σύμφωνα με τον Χωνιάτη, ο Δάνδολος δεν ξεχνούσε αυτά που πέρασαν οι Ενετοί στα χέρια των Αγγέλων, ή νωρίτερα στα χέρια του Ανδρόνικου ή ακόμα νωρίτερα στα χρόνια του Μανουήλ. Φοβούμενος να αναλάβει μια εκδικητική επιχείρηση αποκλειστικά ενετική, προσπάθησε να εμπλέξει ξένους ως συνεργάτες μέσω μυστικών επαφών. Διάλεξε ανθρώπους που έτρεφαν κι αυτοί αθεράπευτο μίσος εναντίων των Βυζαντινών και εποφθαλμιούσαν τον πλούτο τους. (Angold 1997:507) Όταν η πρόταση για επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης τέθηκε προς συζήτηση, οι αντιρρήσεις αυτών που δεν ήθελαν να στρέψουν τα όπλα τους κατά των χριστιανών, κάμφθηκαν με επίκαιρες ενετικές δωροδοκίες. Όλη η μνησικακία που έτρεφε από καιρό η Δύση απέναντι στο Βυζάντιο διευκόλυνε τον Δάνδολο και τον Βονιφάτιο να παρασύρουν την κοινή γνώμη ώστε να υποστηρίξει τα σχέδια τους. (Runciman 1979:65)

Ο Αλέξιος ενώθηκε με τους σταυροφόρους στη Ζάρα και τον Μάιο του 1203 υπογράφηκε στην Κέρκυρα η συνθήκη για την εκτροπή της σταυροφορίας. Στις 24 Ιουνίου ο στόλος των σταυροφόρων εμφανίσθηκε μπροστά στη βυζαντινή πρωτεύουσα. Ύστερα από την κατάληψη του Γαλατά οι σταυροφόροι έκοψαν την αλυσίδα που έφραζε την είσοδο στον Κεράτιο Κόλπο. Τα πλοία τους μπήκαν στο λιμάνι, ενώ ταυτόχρονα άρχιζε από την ξηρά η επίθεση εναντίον των τειχών της πόλης. Αν και οι βυζαντινοί πολιορκημένοι και ιδιαίτερα η φρουρά των Βαράγγων πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση, η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των σταυροφόρων στις 17 Ιουλίου 1203. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ στάθηκε μικρότερος των περιστάσεων και δραπέτευσε παίρνοντας μαζί του τους βασιλικούς θησαυρούς και τα κοσμήματα του στέμματος. Ο τυφλωμένος Ισαάκιος Β΄ αποκαταστάθηκε στο θρόνο και ο γιος του Αλέξιος Δ΄, ο προστατευόμενος των Λατίνων, έλαβε το στέμμα του συναυτοκράτορα. (Ostrogorsky 2012:292)

Οι Βενετοί ήθελαν να πάρουν τα χρήματα που τους όφειλαν αλλά τα ταμεία της Κωνσταντινούπολης ήταν σχεδόν άδεια και οι επαρχίες είχαν διαχωρίσει τη θέση τους από τον νέο αυτοκράτορα. (Παπαρρηγόπουλος 2010:215) Με πολύ κόπο συγκεντρώθηκε το μισό από το συμφωνημένο ποσό των 200.000 μάρκων και ζητήθηκε από τους σταυροφόρους περισσότερος χρόνος για τη συγκέντρωση του υπόλοιπου ποσού. (Harris 2004:330-332) Ο Δόγης δέχθηκε την πρόταση του Αλέξιου Δ΄ ώστε να παραμείνουν οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη ακόμα έναν χρόνο γιατί πίστευε ότι όσο περισσότερο παρέμεναν αυτοί στην πόλη, τόσο πιο πιθανό ήταν να κλιμακωθεί σε άμεση σύρραξη κάποιο μικροεπεισόδιο. (Nicol 2010:184) Εξάλλου, οι ενετοί από καιρό παρακινούσαν τους σταυροφόρους να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη με έφοδο και να εγκαταστήσουν εκεί έναν δυτικό ως Αυτοκράτορα. (Runciman 1979:68)

Όταν ο δόγης απαίτησε για μια ακόμη φορά την πληρωμή του, ο Αλέξιος του αποκρίθηκε ότι ούτε είχε, ούτε ήθελε να δώσει άλλα χρήματα, για να λάβει την οργισμένη απάντηση του Δάνδολου: «Πανάθλιο παιδάκι, εμείς σε βγάλαμε από την κοπριά κι εμείς θα σε ρίξουμε πάλι πίσω».

Ο Αλέξιος Δ΄ ούτε του Φράγκους δεν κατάφερνε να ευχαριστήσει, αλλά και τους υπηκόους του εξόργιζε. (Παπαρρηγόπουλος 2010:216-217)
Τον Φεβρουάριο του 1204 ο πρωτοβεστιάριος Αλέξιος Δούκας Μούρτζουφλος ηγείται πραξικοπήματος στο παλάτι, σκοτώνει τον Αλέξιο Δ΄(ο πατέρας του Ισαάκιος Β΄ πεθαίνει λίγο μετά) και στέφεται αυτοκράτορας με το όνομα Αλέξιος Ε΄. Μετά από σύντομες μάχες, η πόλη πέφτει στα χέρια των Λατίνων στις 13 Απριλίου. Ο Αλέξιος Ε΄ ακολουθεί το παράδειγμα του Αλέξιου Γ΄ και δραπετεύει από την πόλη. (Harris 2004:337-338) Ακολουθεί όργιο λεηλασιών και καταστροφών. Τρεις καταστροφικές πυρκαγιές είχαν ήδη κάψει το μεγαλύτερο μέρος της πόλης ενώ ότι μένει όρθιο σκυλεύεται ή καταστρέφεται από τους εισβολείς. Περίπου 2000 άνθρωποι σφαγιάζονται, γυναίκες, μέχρι και καλόγριες βιάζονται, ιερά κειμήλια καταστρέφονται, εκκλησίες βεβηλώνονται. (Nicol 2010:189)

Με την πτώση της πόλης οι Λατίνοι θέτουν σε εφαρμογή το σχέδιο για τη μοιρασιά της αυτοκρατορίας, που είχαν ήδη εκπονήσει από το Μάρτιο. Ένα μικτό συμβούλιο εκλεκτόρων από Φράγκους και Βενετούς επιλέγει τον Βαλδουίνο, κόμη της Φλάνδρας και του Αϊνώ αυτοκράτορα. Η Κωνσταντινούπολη μοιράζεται μεταξύ Βαλδουίνου και Βενετών. Στους Βενετούς παραχωρείται το αξίωμα του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, θέση στην οποία διορίζουν τον βενετό Θωμά Μοροζίνι. (Harris 2004:342) Ο Παπαρρηγόπουλος υποστηρίζει ότι η στέψη του Βαλδουίνου αντί για τον Βονιφάτιο, υπήρξε αποτέλεσμα πιέσεων του Δάνδολου, καθώς ο Βαλδουίνος θεωρούνταν δεκτικότερος στην επιρροή του. Άπειρος και υπάκουος, τον τιμούσε σαν πατέρα του. (Παπαρρηγόπουλος 2010:234)
Η διανομή των εδαφών υπήρξε ιδιαίτερα ευνοϊκή για την Βενετία, στην οποία περιέρχονταν τα σπουδαιότερα λιμάνια και τα περισσότερα νησιά πάνω στο δρόμο που συνδέει την Αδριατική με την Κωνσταντινούπολη καθώς και τα τρία πέμπτα της πρωτεύουσας. (Bernstein-Milza 1997:165) Επίσης οι Βενετοί εξασφαλίζουν τον αποκλεισμό των Γενοβέζων και Πιζάνων αντιπάλων τους από το εμπόριο της αυτοκρατορίας. (Harris 2004:342)

Ο Ιννοκέντιος Γ΄, που υπήρξε πάντα επιφυλακτικός με τις επιθέσεις κατά των χριστιανών, ενημερώνεται για τις εξελίξεις και αλλάζει άρδην τη στάση του, εκφράζοντας στον Βαλδουίνο την απύθμενη χαρά του για την νέα αυτοκρατορία υπό τη σκέπη της Καθολικής Εκκλησίας. Μην ξεχνώντας όμως τη στάση των Βενετών, ακυρώνει το διορισμό του πατριάρχη, ενώ παρά τις οχλήσεις του Δάνδολου δεν προχωράει σε άρση του αφορισμού του. (Nicol 2010:192-193)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αφού σύντριψαν τη βυζαντινή ισχύ, οι νικητές του 1204 δεν την αντικατέστησαν με τίποτα, γιατί αυτή η τεχνητή αυτοκρατορία που έμεινε μετέωρη και αυτοσχέδια στην καρδιά ενός ολότελα εχθρικού ελληνικού και σλαβικού κόσμου δεν ήταν δύναμη, αλλά αντίθετα μια διαρκής αιτία αδυναμίας για τη Λατινοσύνη. (Grousset 1980:132)
Η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ανέκαμψε ποτέ από το σοκ της τέταρτης σταυροφορίας. Οι αυτοκράτορες δυσκολεύονταν να ελέγξουν τον τοπικό κλήρο και μόνον οι απρόοπτοι θάνατοι Μογγόλων και Τούρκων ηγεμόνων και όχι η βυζαντινή δύναμη, γλίτωσαν τη Δύση από τις εισβολές του 13ου-14ου αιώνα. (Nicholas 2007:399)
Η τέταρτη σταυροφορία υπήρξε ένα πολιτικό θέλημα ελεημοσύνης, που συνδύασε την οικονομική εκμετάλλευση με την ιδεολογική κάλυψη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Nicol D. M., Βυζάντιο και Βενετία, μετάφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2010.

Παπαρρηγόπουλος, Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 15, έκδοση της National Geographic Society, Αθήνα 2010.

Harris, J., Το Βυζάντιο και οι Σταυροφορίες, μετάφρ. Λ. Καρατζάς, Ωκεανίδα, Αθήνα 2004.

Grousset, R., Ιστορία των Σταυροφοριών, μετάφρ. Πάγκαλος Α, Γκοβόστης, Αθήνα 1980

Bernstein, R., Milza, P., Ιστορία της Ευρώπης, τ. 1, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997.

Nicholas, D., Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, εκδ ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2007.

Χριστοφιλοπούλου, Αικ., Βυζαντινή Ιστορία ΙΙΙ, (1081-1204), εκδ. Βάνιας, Αθήνα, 2001.

Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετάφρ. Παναγόπουλος Ι., εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2012.

Runciman, S., Ιστορία των Σταυροφοριών, τ.3, Το Βασίλειο της Άκρας και οι Μεταγενέστερες Σταυροφορίες, Συμπληρωματικές εκδόσεις ΓΕΣ, Αθήνα, 1979.

Angold, M., Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204 Μια Πολιτική Ιστορία, μετάφρ. Καργιανιώτη Ε.,εκδ. παπαδήμα, Αθήνα, 1997.

Τσιρπανλής, Ζ., Η Τέταρτη Σταυροφορία και ο Ελληνικός Κόσμος, εκδ. Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 2008.

Σχετικές δημοσιεύσεις

Μία άποψη για το “Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ”

Αφήστε ένα σχόλιο